In de jaren twintig was Bertus van den Hoek (1872-1952) de elektricien van Naarden. Wekelijks maakte hij zijn rondje langs de lantaarnpalen in de Vesting om lampen te controleren. Was er een defect, dan klom hij met ‘klimschaatsen’ en een gordel omhoog om het euvel te verhelpen. Bertus had geen hoogtevrees. Bij het zilveren regeringsjubileum van koningin Wilhelmina verzorgde hij in 1923, met collega Co Ram, de illuminatie van de toren van de Grote Kerk.
Eerder zetten ze het Stadhuis in de lampjes. De benoeming van ‘een van Naardens zonen’ tot burgemeester (M.P. van Wettum) werd ervaren als een bekroning op het verzet van de burgerij tegen de samenvoeging van Naarden met Bussum. Dit werd op 1 december 1922 feestelijk maar ook plechtig gevierd, waarvan het geïllumineerde Stadhuis getuigt.
Proefondervinderlijk werden er snoeren met honderden prikfittingen aan de muren bevestigd. Bertus klom met de lampen omhoog tot de haan van de toren. Gekleurde lampen werden handmatig gemaakt door de bolletjes stuk voor stuk in een teiltje met verf te dompelen.
 

In1892 werd bij de viering van de driehonderdste verjaardag van Comenius een gedenkteken op het Ruijsdaelplein onthuld. Het monument bestond uit een rots van keien en twee marmeren platen. ‘Zo was Comenius ook, eenvoudig doch een rots wat betreft zijn overtuiging’, werd er toen gezegd. De enorme keien waren door de Naarder A.N.J. Fabius - de latere generaal - op de Gooise heide bijeengezocht. Hij ijverde voor het monument en was ook oprichter van het Comenius Museum. Enkele ‘keien van Fabius’ lagen er half december 2014, dus 122 jaar later, nog steeds.

Wat gaat ermee gebeuren nu het Ruijsdaelplein opgeknapt wordt?
 

Op de achtergrond de korenmolen De Hoop waar sedert 1858 drie generaties Van den Born molenaar waren. Op de foto is de molen in verval. Geld voor herstel was er niet. In 1934 is tot sloop overgegaan. Het huis aan de Vaartweg is gebouwd door aannemer L.H. Ruiters. Het was de eerste stenen woning daar binnen de voormalige Verboden Kring. Een foto uit de collectie van de Stichting Vijverberg gemaakt door gemeentearchitect B.T. Deenik (1888-1952).

De Schoolstraat (na 1918 Pastoorstraat) in 1914 bij de viering van het onafhankelijkheidsfeest. Met fiets de heer J.N. Frijhoff (geboren 1880), alias ‘de Niettenkoning’ die tot op hoge leeftijd bij driehonderd vaste klanten staatsloten bezorgde. Zijn zoon Willem zien we op de latere foto op de stoep van bakkerij Kuijer. Naast hem staat de dochter van Brouwer, de smid die aan het begin van de straat woonde. De jongeman is Antoon Kuijer.
Op de plek van het woonhuis 6 (aan het begin van de straat en op de foto’s het donkere pand links) stond tot 1744 de Stadsschool. In dat jaar werd er tegenover een nieuwe school gebouwd. In het oude gebouw werd toen een avondschool gevestigd. Nog later werd het pand bestemd tot woonhuis waar aanvankelijk de hoofdonderwijzer woonde. In 1955 is het pand verkocht waarna sloop volgde. Nu staat hier het dubbele woonhuis 6-6a.

Gekiekt voor de jacht omstreeks 1914. Staande rechts vader Hendrik Kruiswijk. Zittend rechts zoon Albert en staand in het midden zoon Gerrit, de uit de naoorlogse jaren bekende politieagent. De namen van de drijvers (met hooivork en polsstok) en die van de jager zijn niet bekend. Op de achtergrond steekt het hoofd van moeder Adriana Kruiswijk-Verschoor net boven het rieten dak van de boerderij De Fuut uit die tegenwoordig nog in verbouwde vorm op het adres Naardermeer 19 staat.
Boer Hendrik Kruiswijk was op deze foto zo’n 52 jaar. Twee jaar later overleed hij aan bloedvergiftiging nadat hij in een roestige spijker was getrapt. Adriana stond er, met zeven kinderen en een achtste op komst, alleen voor. Op 31 augustus 1917 werd de kleine Henny geboren en toen moeder het meisje in de Grote Kerk van Naarden liet dopen, huilde iedereen tranen met tuiten. Maar niemand stak een helpende hand naar haar uit.
Uit: ‘Stropers vang je met stropers’, Herinneringen aan de familie Kruiswijk en hun boerderij in de Naardermeer. De Omroeper jaargang 25 (2012) nummer 2.

Er zijn diverse plaatjes op en rond de Galgesteeg tussen 1902 en 1904 gemaakt door een van de bewoners van de villa Valkehof aan de Amersfoortsestraatweg. Ze kwamen in de jaren zeventig als glasnegatieven bij Hendrik Poolman in de Kloosterstraat terecht. Hij liet er afdrukken van maken en verkocht deze aan liefhebbers. Na het overlijden van Poolman heeft Mies Langelaar ervoor gezorgd dat de glasplaten aan het Stadsarchief van Naarden werden overgedragen. Het Stadsarchief heeft er onlangs een aantal op de website Gooi- en Vecht historisch geplaatst.
Op deze foto zien we de Galgesteeg nog in een onverharde toestand en als een vrij smal weggetje. In de 18e en vroege 19e eeuw was dit de verbinding tussen de Vesting en de Kerkweg naar Bussum (Van Wettumweg en de Kippenbrug waren er nog niet). In 1903 heeft de gemeente Naarden wat stukken grond langs de steeg aangekocht om deze te verbreden en te bestraten. Dat laatste gebeurde in 1904 en dat is op de foto te zien. Het plaatje is gemaakt vanaf de Galgebrug. De kromming wordt veroorzaakt door de aanloop naar de brug en om de verbinding naar de Kerkweg te maken. Op de achtergrond zien we links de vetfabriek met torens en rechts Casa Cara. In 1924 is de steeg verkocht aan het Rijk als onderdeel van de toekomstige Rijksweg. Eerder, in 1923 werd in verband met woningbouw en het al in 1912 gemaakte bezwaar van enkele aanwonenden tegen het woord ‘steeg’, de naam veranderd in Godelindeweg.

Een maand nadat op 28 juni 1914 te Serajevo aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw door een Servisch fanaticus waren vermoord, brak er oorlog uit tussen Oostenrijk en Servië. Verschillende landen mobiliseerden daarop hun legers en binnen twee maanden stond Europa in vuur en vlam. Een volslagen verraste Nederlandse regering mobiliseerde eind juli het leger. De vesting Naarden werd in staat van oorlog verklaard. Met het feest van 100 jaar onafhankelijkheid nog maar net achter de rug, belandden de Naarders plotsklaps in een werkelijkheid waarin militairen het weer voor het zeggen kregen.
Woensdagavond 5 augustus werd aan de burgers meegedeeld dat het voorterrein van de vesting zou worden opgeruimd. Hoewel de bewoners van de ‘Verboden Kringen’ al decennialang zo’n rampenscenario boven het hoofd hing, sloeg de boodschap in als een bom. Een ware exodus volgde en op vrijdag meldde een krant dat de huizen in het schootsveld van Naarden ‘verlaten kastelen’ waren geworden. Die dag kwam de sloopmachine van de Genie op gang en werden enkele houten huizen waaronder het Tolhuis aan de Amersfoortsestraatweg uit het schootsveld verwijderd.

Kort na het vertrek van de Fransen in mei 1814 kwam in Naarden een inventarisatie van de oorlogsschade tot stand. Uit de claims van toen blijkt onmiskenbaar dat er in en om de stad sprake was van een enorme destructie.
De vernielingen aan het vastgoed zijn in de loop der tijd maar ten dele hersteld. Naarden beleefde na haar bevrijding een lange periode van economische stilstand en zelfs achteruitgang. De chique van Naarden vertrok en kwam niet meer terug; tal van herenhuizen werden geveild. De malaise resulteerde in zoveel leegstand dat niet alleen beschadigde maar ook nog in goede staat verkerende huizen werden gesloopt. Een kenmerkend voorbeeld daarvan is het kapitale woonhuis van de weduwe Thierens-Gleijn in de Vrouwenstraat (nu Cattenhagestraat 16). In 1783 was het gebouwd voor 40.000 gulden, maar in 1820 wilde niemand er meer dan 4.800 voor neerleggen. Aan sloopmaterialen zou het meer opbrengen dan dit schamele veilingbod. Het is toen, zoals nu nog te zien is (op de foto staat het pand bij de pijl), voor de helft gesloopt.

In 1883 vestigde Jacobus Smits (1864-1943) zich als boomkweker aan de Lambertus Hortensiuslaan, waar hij een kamer huurde in de herberg Kweeklust. Een jaar later kon hij zich zelfstandig kweker noemen doordat zijn vader er de boom- en plantenkwekerij “Welgelegen” voor hem had gekocht. In februari 1885 betrok hij de nieuw gebouwde kwekerswoning. ‘Grove Cottage’ doopte de jonge Jac zijn fraaie huis, naar een sequoia die hij in de tuin had geplant.
De naam ‘Jac Smits’ werd gedurende een halve eeuw een begrip, ook in het openbare leven van Naarden. Als raadslid en wethouder drukte hij zijn stempel op de ontvesting en uitbreiding van de gemeente. In 1927 stond Jac aan de wieg van een lokale belangenpartij. De activiteiten van de nieuwkomer veroorzaakten echter tumult en netelige kwesties; argwaan was er ook naar de lijsttrekker Smits. Jac Smits bleef evenwel een vooraanstaand man. Ruim zeventig jaar geleden overleed hij. Weinig herinnert aan zijn bijzondere en effectieve bestaan.
 

Op de hoek Flevolaan/Huizerstraatweg werd aan het eind van de negentiende eeuw in opdracht van A.E. Dudok van Heel (1859-1924) het huis De Viersprong gebouwd. Het werd een geprefabriceerde houten woning in de neo-romantische Noorse drakenstijl van de Strömmen Traevarefabrik ten noorden van Oslo. Drakenkoppen sierden dan ook het dak zoals ook de Noorse ‘Stavkerken’ dat hadden.
In 1912 werd De Viersprong door brand verwoest. Kort erna verrees op de plek een nieuw huis van exact hetzelfde type. Rond de eeuwwisseling was het huis nog in goede staat maar de drakenkoppen waren door het weer zo aangetast dat ze moesten worden verwijderd.
Veertien jaar geleden besloot de toenmalige bewoner om de drakenkoppen weer aan te brengen. Uit oude foto’s en tekeningen bleek dat de drakenkoppen van De Viersprong tot de oudste ontwerpen behoorden. Houtbewerker Cees Slot maakte vier identieke exemplaren die in april 2003 op het huis zijn aangebracht.
 

De kazerne op fort Ronduit, een bomvrij gebouw uit 1874 waarin 10 officieren en 122 manschappen konden worden ondergebracht. De naam Ronduit ontstond anderhalve eeuw geleden en is afkomstig van het woord ‘redout’. Al in 1726 was daar op de meent een schans aangelegd om een opmars van vijandelijke troepen langs de noordkant van de Vesting te kunnen stuiten.
Fort Ronduit ligt echter op de plaats van een later verdedigingswerk, dat in 1873 geheel werd vernieuwd. Het tegenwoordige fort werd door een weg (nu admiraal Helfrichweg) met de Vesting verbonden. In deze weg, die gedekt werd met een ongeveer 200 m lange borstwering, lagen aanvankelijk drie bruggen. Zowel het fort als de borstwering werden omgeven door een gracht en over de keelgracht naar het fort werd een brug met een uitneembaar vak gelegd. Maar bij een zware storm in 1877 werd deze brug vernield en vervangen door de nog altijd aanwezige kraanbrug.
 

In 1930 verhuisde de fabriek van reclameplaten ‘N.V. Langcat’ uit Bussum naar de Naardense helft van de Zwarteweg tussen het spoor en de Thorbeckelaan, waar het pand van de voormalige rijwielfabriek ‘Amstel’ werd betrokken. Aan beide zijden van de fabriek werden torentjes bijgebouwd en rond kerstmis was ‘Langcat-Bussum’ gereed. Ja, Langcat-Bussum want het postadres en de geschiedenis van het bedrijf lagen in Bussum. Daar, op de hoek van de Veldweg en de Nassaulaan’ was al eerder de ‘Emaileerfabriek Keizer & Bottema’ in Langcat opgegaan.
Na de oorlog maakte het bedrijf een periode van grote bloei door. In ploegendiensten werden wegwijzers voor de ANWB, naamplaatjes en de mooiste reclameborden (de Baby in Bad van Zwitsal) geproduceerd. In die tijd had Langcat 120 man personeel in dienst en werd op het terrein een imposante toren gebouwd met daarop het bedrijfslogo in de vorm van een negen meter lange zwarte kat. In 1976 was de fabriek aan de Zwarteweg niet meer te handhaven en verhuisde het bedrijf naar Almere. In 1981 werd ‘de steenkolos’ gesloopt.
 

Op 2 oktober 1924 trad het kerkkoor Sint Cecilia op ter gelegenheid van het zilveren huwelijksjubileum van haar dirigent de heer Johannes Wilhelmus Jägers (1875-1950). We zien hem met zijn vrouw Helena Regnera Slinger (1867-1931) op de eerste rij geflankeerd door de heren C.H. Heezius (links) en L. Koopmanschap (rechts). Jägers was hoofd van de Sint Jozefschool en een belangrijke spil in het rooms-katholieke kamp van het verzuilde Naarden.
Al in 1844 bestond er een rooms-katholiek zangkoor in Naarden. Het reglement ervan berust in het kerkarchief. Als het koor in dat jaar al onder de naam van de patrones van de kerkmuziek zong, dan bestaat Sint Cecilia nu al 170 jaar.
Aanvankelijk was Sint Cecilia een mannenkoor. Pas in 1966 werd de eerste zangeres, mevrouw Ali Koopmanschap-de Gooijer, toegelaten en sindsdien was het een gemengd koor.

Op de foto zien we: 1e rij v.l.n.r. C.H. Heezius (1874-1958), mevrouw Jägers-Slinger, J.W. Jägers, L. Koopmanschap (zijn opa was smid).

2e rij v.l.n.r. Scheffers, J. Frijhoff, Jan Vrakking, Van de Linden (brugwachter), Bertus Koopmanschap (schilder), Rijsberman (werkte bij de Gooische Stoomwasscherij), Jan de Groot, J.A.H. (Jan) Steenman (1889-1934), Jacobus van Dalen Sr. (1863-1939), Wim Koopmanschap, T.A.J. (Theo) van Dalen (1894-1965), Jo Kamer, G. (Cor) van Rhijn.

3e rij v.l.n.r. Theo Kamer, Voogt, Piet de Gooijer (Corneliszoon), Gerrit de Gooijer (Corneliszoon), W. de Gooijer (neef van Gerrit en Piet) en Boerebach.

Theosofisch Lyceum in Naerdinclant was de officiële naam voor de middelbare school die in de jaren dertig van de vorige eeuw op de buitenplaats Drafna was gevestigd. Een uniek instituut op een fraaie locatie tussen de Meentweg en de Valkeveenselaan. De school was in het Zwitserse chalet van het landgoed ondergebracht, dat eerder buitenverblijf en later woonhuis van enkele vermogende Amsterdammers was geweest. Met zee en duin, bos en hei, weide en akker op loopafstand van het kleinschalige gebouw, was de setting aanwezig voor een harmonieuze schooltijd.
Oud-leerlingen spraken er driekwart eeuw later nog enthousiast over: Kleine klasjes, gedreven leraren, les buiten, tennissen, zwemmen in de Zuiderzee en spelevaren op de zanderijsloten.
De geschiedenis van ‘Drafna’ als lyceum, opgericht in 1927 en opgeheven in 1941, werd vijf jaar geleden uitgebreid beschreven en in De Omroeper vastgelegd.

Tot ver in de twintigste eeuw werden in de Vesting fecaliën, gootsteendrab en straatslib geconcentreerd in beer- en zinkputten. Het ‘dik’ bleef achter en het ‘dun’ werd, vermengd met het hemelwater, door een stelsel van gresbuizen en tunnels naar de haven en de grachten geleid. In 1981 werd een nieuw rioolstelsel aangelegd. Vuil water wordt sindsdien naar een zuiveringsinstallatie ver buiten de gemeente Naarden afgevoerd. De kwaliteit van het water van de stadsgrachten steeg daarna zienderogen.
Over de ligging van het voormalige riool, een gemetseld systeem van ondergrondse kanalen, is in het stadsarchief nauwelijks iets terug te vinden. De rijksbewaarplaatsen scoren beter. Uit het archief van de Genie kennen we een register uit het jaar 1879 waarin de hoofdriolen van de Vesting zijn vermeld. De monding van een van die kanalen zien we op de waterlijn in de courtine Oranje-Promers op circa 18 m uit de lage flank van bastion Oranje. Dat lozingspunt stond in verbinding met het riool van de Pijlstraat. 

Het Arsenaal op een ansichtkaart uit het begin van de 20e eeuw. Direct naast het wapenmagazijn staat een brandspuitenhuis van het garnizoen. Binnen de Vesting stonden in de 19e eeuw meer van deze karakteristieke gebouwtjes. Ze vielen op door de vele smalle luchtopeningen, die hoog boven de vloer in de wanden waren gemaakt. Omstreeks 1850 stond achter het Klein Arsenaal zo’n gebouw voor vier brandspuiten. Het moest worden afgebroken om ruimte te maken voor de bouw van de kazerne Oud Molen. Ter vervanging heeft het Rijk toen een brandspuitenhuis naast het Arsenaal geplaatst. Het was ooit geschikt voor zes brandspuiten, nog van die houten wagens op vier wielen met een handmatig te bedienen pomp erop. Na het vertrek van het garnizoen uit Naarden is het pandje, na enkele verbouwingen, in gebruik genomen bij een bloemsierkunstbedrijf. Tegenwoordig zetelt er een makelaar. Ook in de Kloosterstraat staat nog een brandspuitenhuis. Daar worden nu de producten van ‘Arbeid Adelt’ verkocht.
 

De Grote Pijp of Zeebrug is de naam voor de coupure in de courtine Oud Molen-Katten, die de verbinding vormt tussen de Oude Haven en de Zoutegracht. In het begin van de 17e eeuw lag over deze doorgang een zogenoemd ‘oorgatbruggetje’, waardoor schepen er met staande masten konden doorvaren. Later werd er een houten wipbrug gelegd die in de volksmond de Zeebrug werd genoemd en in 1789 is gesloopt. In dat jaar heeft hebben de Staten de coupure laten overwelven, waardoor de tegenwoordige ‘waterpoterne’ ontstond. Uit de vroege periode dateren twee stenen met daarop het jaartal 1632. De Grote Pijp heeft een breedte van 5,9 m. Na 1825 heeft de Genie, ter wering van het zeewater bij stormvloed, een damsluis in de doorgang aangebracht. Jaarlijks was het Rijk verplicht om op 1 oktober de schotbalken in de sluis aan te brengen. Op 1 mei moesten ze worden gelicht. De schotbalken konden het water keren tot een hoogte van 3,78 m boven Amsterdams Peil.
Op de foto zien we de Zeebrug in 1969 met hek ter afsluiting van het verboden viswater van de Zoutegracht.
 

De Oosteindestraat (Gansoordstraat) in 1923 met buurtgenoten. Op de achtergrond staat tegen de vestingwal het Geniehuis. In 1867 werd daar een telegraafkantoor gebouwd. Maar na de verhuizing van de telegraafdienst naar het postkantoor werd het pandje in 1874 aan het Rijk verkocht en afgebroken. Op dezelfde plaats verrees een jaar later het Geniehuis. Dat gebouw werd aanvankelijk gebruikt als directiekantoor bij de verbeteringen van de vestingwerken. Daarna kreeg het de bestemming ‘woning voor de opzichter van fortificatiën’. De meeste kamers werden echter gebruikt voor de opslag geniematerieel, zoals lantaarns, schoppen, bijlen en reserveonderdelen. Ook het geniearchief en honderden sleutels van de militaire gebouwen waren er ondergebracht. Een apart lokaal werd benut als werkruimte voor het maken van tekeningen. Tot in de jaren dertig is het pand woning van de opzichter gebleven. Daarna behield het haar bureaufunctie. Na het vertrek van de militairen bood het gebouw onderdak aan een gemeentelijke dienst. Ook was er een muziekschool gevestigd en tot voor kort was het in gebruik bij een aannemer.
 

Zaterdagmiddag 4 juli 1904 om twee uur brak er brand in het pakhuis van kruidenier Borreman in de Raadhuisstraat. De fik ging er meteen goed in want naast een grote voorraad klompen stonden vele liters petroleum. In korte tijd breidde het vuur zich uit naar drie achter- en aanliggende panden. Niet alleen de boerderij van de weduwe Krijnen (nu Gansoordstraat 15) ging in de hens, maar ook het magazijn van brandstoffenhandelaar Vuijst en de veestal van slager Van Gelder.
De spuitgasten van de gemeente en die van het garnizoen sloegen de handen ineen. Maar hooi, stro en kolen gaven zoveel voedsel aan het vuur dat er weinig viel te redden. Daarom werd het bluswater hoofdzakelijk gericht op belendende percelen. Pas om 10 uur ’s avonds gaf de commandant het sein ‘brand meester’, waardoor de militairen konden inrukken. De brandweerlieden van de gemeente moesten nog tot de volgende ochtend blijven nablussen.
Het plaatje werpt een blik op het rampterrein, waar kinderen zich omzichtig tussen de puinhopen laten fotograferen.
 

Garage Van Asselt in de jaren dertig. Hoewel het initiatief tot de oprichting van deze garage ooit door H.W. Kuhn (1864-1957) van Zandbergen is genomen en Van Asselt als mede-eigenaar werd binnengehaald, is het toch door deze laatste dat de garage tot een bekend begrip in Naarden uitgroeide. We zien Hendrik van Asselt (1876-1967) linksonder. Hij controleert daar een automobiel met het remtestapparaat. Van Asselt ontwikkelde zich tot een zeer bekwaam monteur. Hij was ooit chef op de wagenfabriek Trompenburg van de gebroeders Spijker en ontwierp zelf ook een eigen auto. Zijn ontwerp noemde hij ‘De Econoom’. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 kwam de wagen echter niet in productie.
De garage werd in 1930 gebouwd in een uithoekje van de buitenplaats Zandbergen. Architect was Joh. Negrijn. Ondank forse interne verbouwingen later is het uiterlijk van de voorgevel nog altijd hetzelfde gebleven. Daardoor past het pand qua bouwstijl nog steeds bij de aangrenzende muziekbuurt.
 

De Katrepel op een pentekening Gretha Pieck (1898-1920) omstreeks 1915: een onbeduidend straatje aan de rand van de Vesting met een intrigerende naam. De naam komt mogelijk uit het Oostfries in de betekenis van achterstraat of achterbuurt. Een andere verklaring zit in de lettergreep ‘pel’. In het oud-Spaans betekent dit huid, vel, leer, bont of schil. Het werkwoord ‘pellen’ zou daar misschien wel vanaf kunnen komen. Wellicht hebben er in onze middeleeuwse Katrepel looiers of lederbewerkers gewoond.
In een achteraf buurt in Hamburg ligt ook zo’n straatje met deze bijzondere naam. Daar denken de onderzoekers dat het woord terug te voeren is op de naam ‘Katze’, maar dan in een oudere betekenis van ‘schmutzig’, dus vuil of smerig.
Werk met huiden, vlees en afval wijst op bederf, activiteiten die taboe waren in het centrum. Looiers en lederbewerkers werden naar uithoeken van de steden verbannen, veelal nabij de stadsmuur. De Katrepels van Naarden en Hamburg voldoen daar aan.

Het Adriaan Dortsmanplein met de oude muziektent een eeuw geleden. Naarder Toon Slinger (1923-2003) noemde het een onverhard en stoffig plein dat zomers met een sproeiwagen werd besprenkeld. Toon werkte in de Vesting als bakkersknecht en leerde bij het bezorgen de inwoners door en door kennen. Tot vlak voor zijn overlijden kon hij, op volgorde van straat en huisnummer, al hun namen nog noemen. Toon was een geliefd verteller. Van zijn hand bestonden nog enkele niet eerder gepubliceerde fragmenten. In De Omroeper (2014-2) zijn deze stukjes tot een verhaal over de Naardense reinigingsdienst geredigeerd. Een van de onderwerpen is de ‘sproeiwagen’, een door een Belgisch paard getrokken watertank op wielen. Met dat vehikel werd al het onverharde binnen de Vesting nat gemaakt. Altijd werd hetzelfde rondje gereden: van de Oostwal langs ‘Oranje’ naar het Ruijsdaelplein, dan een rondje om de muziektent en via de ‘Promers’ langs de ‘Uut’ weer terug. Als de tijd het toeliet werden ook enkele straten meegenomen.

Detail van het aanplakbiljet van de verkoping van de voorraden van het gewezen Franse garnizoen van Naarden. In tegenstelling tot wat altijd beweerd werd, waren er nog heel wat levensmiddelen en was er nog veel drank op 8 mei 1814 in de Vesting aanwezig. Zo’n 74 vaten (230 liter per vat) bordeaux, 9 vaten jenever en een vat brandewijn lezen we in de advertentie die op last van de heer Mollerus ook in de kranten was gezet.
Mr. Johan Hendrik baron Mollerus was tijdens de overgave van Naarden commissaris-generaal van het departement van Oorlog. De titel minister voor dat departement bestond toen nog niet. Hij drong aan op een snelle verkoop van de voorraden want door het lange liggen was de kwaliteit wel wat teruggelopen.
De in de annonce genoemde kavels werden, na een proef- en keurdag, op 6 juli 1814 in het Stadhuis publiekelijk verkocht. Zo lag en stond er nog veel meer in de op 12 mei 1814 door de Fransen verlaten Vesting.

Poort en buurtgenoten van de Sluisstraat tijdens het eeuwfeest der onafhankelijkheid op dinsdag 12 mei 1914. Zo had vrijwel iedere straat zijn eigen poort. Op maandag 11 mei werd de laatste hand gelegd aan deze versieringen en in de avond vergaderde de feestcommissie met al haar buurtcomités in het Hof van Holland in de Kloosterstraat. De majoor G.C.A. Fabius, de secretaris van de commissie, schetste die avond de wijze waarop de feesten zouden moeten verlopen en hoe iedereen daaraan kon meewerken. Woorden van dank werden reeds gesproken, want er was een magistrale hoeveelheid werk verzet. Na afloop van de vergadering was de sfeer voor het bevrijdingsfeest zo optimaal dat die avond al een compacte massa van potentiële feestgangers, arm aan arm achter de muziek aan door de Vesting bewoog. Toen bij het slaan van middernacht de lang verbeide datum was aangebroken, klonk spontaan het Wilhelmus door de straten. Had de dag van herdenking van de verlossing van Naarden in 1814 nog beter ingewijd kunnen worden?

Veel bekijks bij de intocht van de Hollandse troepen in 1914 over wat later de Kapitein Meijerweg zou gaan heten. Linksboven de brugwachterswoning. Naast de bomenrij de rails van de Gooische Tram. Een foto uit de collectie van Gerda Vuijst. Veel meer van deze bijzondere afbeeldingen vindt u in de jongste aflevering van De Omroeper in het artikel De intocht van ‘De mannen van Naarden’ op 12 mei 1814 en de herdenking een eeuw later.
Werden de festiviteiten in 1864 rond de herdenking van het vertrek van de Fransen nog gekenmerkt door een reünie van oud-gedienden, bij die van 1914 leefden de veteranen allang niet meer en moest men het uitsluitend hebben van creativiteit, spektakel en illusie. Dat feest der verbeelding, weliswaar in een deels nog oorspronkelijk decor, kon voor het eerst fotografisch worden vastgelegd. Wie nu deze straatbeelden bekijkt, komt tot de slotsom dat het een geweldige gebeurtenis moet zijn geweest.

Gezicht op de vesting Naarden in 1814, waar het Franse garnizoen over beduidend meer vuurmonden, geweren en munitie beschikte dan het Hollandse belegeringskorps. Slechts eenmaal hebben de Fransen zich overgegeven aan buitensporig geweld. Op 29 april 1814 zagen zij in Bussum een detachement cavalerie arriveren. Men wilde de ruiters de schrik op het lijf jagen en daarom werden in een half uur tijd, vanaf vier bastions, in het wilde weg met kanonnen, bomketels en mortieren, 300 schoten in de richting van Bussum gelost. De inwoners van Naarden dachten dat daar wel alles plat en dood zou zijn. Maar het bleek mee te vallen, niemand was gewond en aan de woningen was maar weinig schade toegebracht. Die 300 schoten waren overigens een schijntje vergeleken bij wat de Hollanders bij de bombardementen op 4 en 6 april binnen de Vesting afwierpen. We mogen van geluk spreken dat onze landgenoten van toen niet over zoveel munitie beschikten als de Fransen, want dan had het straatbeeld van de Vesting er nu anders uitgezien.

De winter van 1813-1814 is een van de zwaarste uit de geschiedenis van Naarden. Het zijn de nadagen van het keizerrijk van Napoleon. Terwijl overal om hem heen de Franse macht instort, besluit de commandant van Naarden tot hardnekkig verzet. De winter is streng en de belegering, die in hoofdzaak het karakter van een blokkade heeft, veroorzaakt een schaarste aan levensmiddelen.
In Amsterdam is Naarden die winter het gesprek van de dag. De kern van het blokkadekorps bestaat uit Amsterdamse officieren en soldaten en het bulderen van de kanonnen is tot in de stad te horen. Er ontstaat een groeiende ontevredenheid over de lange duur van het beleg en gespannen wacht men de onvermijdelijke overgave van de Fransen af. Als deze in mei 1814 een feit wordt, worden de troepen van het blokkadekorps als overwinnaars de hoofdstad binnengehaald.
De volgende dagen trekt een grote stroom nieuwsgierigen uit Amsterdam naar Naarden om met eigen ogen - de literator Willem de Clercq en de schilder P.G. van Os legden het vast - de gevolgen van het beleg te aanschouwen.

In de oorlog van 1813-1814 hebben vrijwel alle Naardense burgerwerklieden (dagloners, timmerlieden, glazenmakers, smeden enz.) werk voor het Franse garnizoen verricht. Het was voor hen de enige manier om nog wat te kunnen verdienen. Al in november 1813 vroeg de Franse kolonel Daullé aan de burgemeester een lijst met namen van timmerlieden, houtbewerkers en meubelmakers. Zo ging dat ook met leerbewerkers en mensen die vaardigheden bezaten om zieken te verplegen. Omdat de oorlogskas niet liquide genoeg was om al deze Naarders te betalen, voerde generaal Quetard een extra heffing in. Onder het motto ‘ten behoeve van de verbetering van de vestingwerken’ liet hij de burgemeester weten dat hij een voorschot van 5000 francs wilde ontvangen van de stad. Uit de voornaamste inwoners is toen een commissie gevormd die een plan maakte om het gevraagde bijeen te brengen. Voor een eerste betaling van 1500 francs zijn toen de drankhandelaren en uitbaters van kroegen en herbergen aangeslagen. Zij verdienden immers het meest aan de aanwezigheid van het Franse garnizoen. Op de foto van de Sluisstraat zien we het etablissement het Amsterdamsche Veerhuis (nu Fine) waar in 1813-1814 Jan Jurrissen tapper was.

Vrijdag 11 april 2014 was het op de kop af 200 jaar geleden dat de Fransen met een gewapend detachement Muiderberg overvielen. De strijd liep uit op een catastrofe voor de Hollandse troepen. Nooit eerder tijdens het beleg van Naarden vielen er zoveel doden en gewonden als op deze dag. Die avond schreef de commandant van Muiden aan zijn superieuren ‘Den dag van heede, zijnde een der ongelukkigste dagen mijns levens’ en haastte zich vervolgens de schuld van de nederlaag toe te schuiven aan een lafhartig optreden van zijn schutters. De dag erop werd Willem I door generaal Kraijenhoff schriftelijk op de hoogte gesteld van de rampzalig verlopen strijd. Ook hij schoof de schuld op de schutters en dichtte zichzelf een heldhaftige rol toe. Die rol zien we op een tekening van Charles Rochussen (1814-1894) waar de generaal vanachter een kanon door zijn adjudanten van het strijdtoneel wordt weggetrokken. De werkelijkheid was echter geheel anders: Kraijenhoff en enkele andere officieren gingen er als hazen vandoor! Bij leven heeft de generaal gevoelige documenten over het gebeuren bij Muiderberg onder de pet weten te houden. Maar in 1855 kwam een en ander aan het licht.

‘Water de brij met stroop erbij’, is de titel van een van de vele interessante verhalen in De Omroeper, het historisch tijdschrift voor Naarden. Het verhaal werd 20 jaar geleden opgetekend uit de mond van de toen 100-jarige Naardense Jannetje Bakker (1894-1994) die vele dierbare herinneringen uit haar jonge jaren in de Vesting ophaalde. Wat grote indruk op haar maakte was de watersnood in januari 1916. Er was verzuimd om de schotbalken in de Grote Pijp onder de Zeebrug te plaatsen. ‘s Nacht was het water overgekomen en liep de woning Huizerpoortstraat 12 van de familie Bakker binnen. We laten Jannetje zelf aan het woord: “Ons hele gezin zat op zolder en keek door het raam naar de toestand buiten. We hoorden de koeien van Streefkerk, die een stal had aan de Oostwal, loeien. In de vroege ochtend werden de beesten weggehaald. In de huiskamer stond een halve meter water. Al ons ingemaakte voedsel, in het keldertje onder de bedstee, was naar de bliksem. Door de straat dreven planken, stokken en andere troep. ’s Middags zakte het water en konden we aan de schoonmaak beginnen”. Op de foto de Jan Massenstraat tijdens deze watersnoodramp.

Tolgaarder De Beus in actie bij de Tol aan het begin van de Huizerstraatweg. ‘De verdwijnende soort’, luidt het onderschrift bij de krantenfoto uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Het tolwezen was op zijn retour. Op de straatweg naar Amersfoort werd al sinds 1901 geen tolgeld meer geheven, op die naar Huizen ging dat niettemin nog tot 1931 door. Het koninklijke fiat voor een straatweg naar Huizen werd in mei 1836 ondertekend. Het project kwam van de grond met particulier kapitaal, het bestuur was in handen van een Raad van Commissarissen.
Alias ‘Dikke’ de Beus was de laatste tolgaarder op de Naarder Tol. Van een gaarderswoning was in die nadagen al geen sprake meer. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 moesten er in het schootsveld van de Vesting meerdere bouwsels preventief worden opgeruimd. In de eerste week van augustus viel het tolhuis onder de sloopmanie. Toen na verloop van enkele tolvrije jaren de relatieve rust weer in deze contreien was teruggekeerd, werd voor de tolgaarder een houten schuilhutje getimmerd.

Een voormalige kwekerswoning aan de Amersfoortsestraatweg in 1908. De weg naar rechts is het latere Breughellaantje. Het hek op de voorgrond hoort bij het huis Den Hul. De grote wilde kastanje stond er 15 jaar geleden nog.
In 1884 kocht Willem Anne van Dorp (1847-1914), getrouwd met Henriëtta Geertruida Holzman (1856-1935) en wonend in het Bartolottihuis aan de Herengracht in Amsterdam, de kwekerswoning met flink wat grond en bestemde het tot zomerverblijf. Hij gaf het de naam Klein Rubroeck als herinnering aan een buitenplaats bij Rotterdam, waar hij bij zijn grootouders een heerlijke tijd doorbracht.
In 1910 besloot de familie, na 25 zomers heen en weer reizen, permanent in Naarden te gaan wonen. Het zomerverblijf werd gesloopt en op de plek verrees onder dezelfde naam een kapitale villa. Ook dat gebouw bestaat niet meer, het werd in 1959/60 afgebroken. Tegenwoordig staat op de plek een appartementengebouw met service-flats onder de naam ‘Bosch van Bredius’.
 

In januari 1814 was het Franse garnizoen van Naarden door zijn brandhout heen en een maand later werd de laatste turf uitgedeeld; in korte tijd waren er anderhalf miljoen turven in rook opgegaan. Daarna zouden de kachels worden gevuld met alles wat maar wilde branden. Burgers sloopten omheiningen, schuurtjes en meubilair en in het Stadhuis belandde een deel van het oude stadsarchief in de haard. De garnizoensleiding organiseerde dagelijks brandhoutexpedities. Onder dekking van een detachement militairen stroopten houthakkers - veelal burgers in dienst van de Genie - de nabije omgeving van de Vesting af.
Ook de bomen binnen de Vesting moesten het ontgelden. In maart 1814 werden zeven linden in de Raadhuisstraat opgeofferd. Ze stonden tussen het Stadhuis en het goedlopende Franse koffiehuis van Elias Philippus Langsdorf. We zien het café een eeuw later links op de foto. Uitbater Langsdorf moest nogal eens gemaand worden om zijn etablissement ’s avonds op tijd te sluiten.
 

In de oorlogswinter 1813-1814 togen Joseph Marie Bourelly en Marie François Benjamin Mouillard, beiden leidinggevende in het garnizoenshospitaal in de Vesting, vrijwel dagelijks naar burgemeester Willem Poele om bij hem het overlijden van een militair aan te geven. Na registratie werden de doden aan de zuidwestzijde van de Grote Kerk op het kerkhof met enig militair vertoon ter aarde besteld. Telkens was het daar zoeken naar een vrije plek. Poele had zijn zorgen hierover reeds kenbaar gemaakt en toen hij er met de officier van gezondheid een kijkje ging nemen, constateerden zij dat er lijken lagen die slechts met een voet aarde waren bedekt.
Deze onhygiënische toestand eiste direct een oplossing, waarop de Vestingcommandant een gedeelte bedekte weg tegenover de rechterface van bastion Oranje tot begraafplaats liet bestemmen. Kapitein-ingenieur Willem Lobry werd met de uitvoering belast. Op zijn kantoor, Kloosterstraat 11, zou vanaf 21 februari 1814 worden bepaald op welke uren er daar - het is de wapenplaats nabij de Oostbeer - begraven mocht worden.

Jean Philippe de Girard de Mielet van Coehoorn (1794-1872) was de dappere 2e luitenant der artillerie die op 11 april 1814 een batterij op de Westdijk bij Muiderberg verdedigde tegen de Fransen. Hij week niet van zijn post. Nadat zijn krachten het door steekwonden en sabelhouwen begaven en de Fransen op het punt stonden hem te doden, werd hij gered door een gendarme. Zwaar gewond en bijna bewusteloos hees de Fransman hem op zijn paard en bracht hem als krijgsgevangene naar de Vesting, waar hij zeer correct werd bejegend en in het noodhospitaal aan de Westwal werd verpleegd. Verscheidene Franse officieren en manschappen namen notitie van hem en lieten hun genegenheid voor de dappere officier blijken. Het werd een strelende gewaarwording voor hem toen hij enkele dagen voor de terugtocht van het Franse garnizoen door twee officieren uit het hospitaal werd afgehaald. Leunend op hun armen werd hij naar de Vestingcommandant generaal Quetard geleid die hem aan tafel nodigde en een vererende toast op zijn herstel uitbracht. Op 10 mei 1814 werd Coehoorn per rijtuig door kolonel Falba persoonlijk naar Muiderberg gebracht.

Van de statige villa’s langs de Amersfoortsestraatweg is tegenwoordige niets meer over. De Bongerd, Casa Cara, Den Hul, het oude Kweeklust, Klein Rubroeck, Zandbergen en Valkehof werden gesloopt. De foto toont de laatste in dat rijtje in het jaar 1902. In de jaren vijftig is het kapitale pand - het stond naast het oude Jan Tabak - afgebroken. Er kwamen twee villa’s voor in de plaats onder de oude naam. Valkehof was in de 19e eeuw de woning van Johannes Josephus Jurrissen (1839-1928). Na zijn huwelijk in 1866 met Eva Alida Rietveld, de dochter van een welvarende grootgrondbezitter uit Vinkeveen, betrok hij het pand. Vijftien jaar later verhuisde het echtpaar naar een nog grotere woning aan de Comeniuslaan. Valkehof - omschreven als een huis met 9 kamers, keuken, kelder, ruime zolder, bijkeuken, bodekamer, overhuis met was- en mangelkamer, tuin tot vermaak met hoge opgaande bomen, geheel omrasterd en van voren met een ijzeren hek op stenen voet - werd toen te koop aangeboden voor 24.000 gulden. Vele eigenaren hebben daarna het huis bevolkt.

Kees (Cornelis) Wilcke voor zijn kruidenierswinkel op de hoek van de Jan Massenstraat en de Regenboogstraat omstreeks 1936. Op de motorfiets zitten zijn zoon Alfred en dochter Jopie. Kees was een hardwerkende middenstander die het zich later kon permitteren om in een mooi huis aan het eind van de Turfpoortstraat te gaan wonen.
Zijn zaak stond op Jan Massenstraat 17 dat is later veranderd in nummer 29. Nu vormt dat winkelwoonhuis met nog twee nevenliggende panden slechts één woning. Wilcke was de eerste Naardense kruidenier met een elektrische koffiemolen. Je kon er een loodje koffie laten malen. Dat was ongeveer een half ons. Goed voor een bakkie leut met de hele familie. Daarna haalde je weer opnieuw. Wilcke was ook de eerste kruidenier met een spijsolieautomaat. Het ging per maatje. Je had de keus uit bak-, boter- of slaolie. Dat noemde men toen ‘de vooruitgang’. Aanvankelijk sloeg Kees zijn kruidenierswaren op in het pakhuisje Jan Massenstraat 5. Later liet Kees een nieuw pakhuis op nummer 9 bouwen.

Een zaterdag, wel 110 jaar terug. De vrouw van Leen Brouwer (geboren 1851) veegt de stoep van het laantje (later naar Breughel vernoemd) bij het huis Klein Rubroeck. Dat straatvegen was in Naarden een per ordonnantie opgelegd terugkerend bedrijf. Een uit het jaar 1454 daterende stadskeur verplichtte elke inwoner op zaterdag zijn voor- en achterstraat schoon te maken. Voor enkele dwarsstraten, bijvoorbeeld de Korte Pijlsteeg waar in de 15e eeuw geen huizen stonden, werden aparte regels gemaakt. Doorgaans moesten daar de bewoners van de hoekpanden dan vegen. Het ‘slyck en de mest’ moest, ‘op verbeuren van dry stuyvers’ in ieder geval voor ‘vespertijd’ (het avondgebed tussen 5 en 6 uur) van de straat zijn.
Wie hier 60 jaar geleden al woonde, heeft nog wel een beeld van de massale stoepenreiniging die toen werd gecombineerd met het poetsen van de koperen knop van de deurbel. Een boete stond er niet meer op maar om niet als asociaal gebrandmerkt te worden, deed iedere Vestingbewoner zaterdags trouw aan het schrobben en poetsen mee.

Op 23 november 1951 besloot de gemeenteraad een straat in het tuindorp Keverdijk naar Cornelis ten Bosch te vernoemen. Dat was naar een voordracht van dominee Drijver van wie tien jaar na zijn dood nog enkele namen in de wachtrij stonden. Ten Bosch was commissaris van oorlog bij de ‘blokkade van Naarden’ in 1814. Hij was belast met de verzorging van de levensmiddelen, kleding en transportmiddelen voor de Hollandse troepen. Dat werk liep onder zijn leiding niet vlot. Het mankeerde aan van alles voor de militairen.
Op 30 juni 1954 werd Jan George Michaël (1765-1858), eveneens uit de koker van Drijver, met een straatnaam vereerd. Michaël was majoor bij de artillerie. Tot een hogere rang - of zoals de straatnaam aangeeft, twee rangen hoger - is hij nooit bevorderd. Ook over hem was de staf van het blokkadekorps niet tevreden. Dwars tegen de bevelen in had hij een batterij bij de buitenplaats Berghuis bemand met rekruten. ‘Als de vijand er op af was gegaan, hadden ze het hele zaakje daar kunnen vernagelen’, verzucht een zwaar geïrriteerde echte kolonel.

Een jeugdige abonnee van De Omroeper, het historisch tijdschrift voor Naarden, liet zich inspireren door de persoon van Willem Lobry. Hij verbeeldde deze Hollandse kapitein die in het Franse garnizoen van Naarden diende tijdens een desertiepoging over het ijs. ‘L’hiver appèle!’, schreef de knul er in zijn beste Frans onder.
Het was trouwens het wintertje wel: in de statistieken wordt die van 1814 nog altijd met ‘buitengewoon streng’ bestempeld. In januari vroren de wateren rond Naarden dicht en bleven tot ver in maart met ijs bedekt. De wegen waren door gladheid moeilijk begaanbaar geworden.
Hoewel Lobry nooit een vluchtpoging heeft ondernomen, deden tientallen andere militairen dat wel. Ter voorkoming werden extra wachtposten ingesteld en in het ijs op de grachten werd een geul gehakt. Alle mannelijke inwoners tussen 18 en 60 jaar moesten in ploegendienst de wakken openhouden. Om het deserteren nog moeilijker te maken, gebood vestingcommandant generaal Jacques Quetard de la Porte de burgers hun ladders in te leveren.

‘Willempie, zie je overal’, luidt het lied van André van Duin. Nou, in de vesting Naarden duurde het even voor de soevereine vorst in 1814 zijn gezicht vertoonde. Maanden was de stad met bommen en granaten door de Oranjegezinden bestookt en dat werd door de burgers echt niet als prettig ervaren. Twee schatten van kinderen van een straatarme weduwe uit de Sint Vitusstraat werden op gruwelijke wijze door een houwitsergranaat gedood, metselaarszoon Jan de Boer uit de Huizerpoortstraat werd letterlijk doormidden geschoten en Marietje, het dienstmeisje van de rijke boer Vuijst uit de Sint Annastraat, werd door een bom van onze landgenoten dodelijk geraakt. In de Voorstraat (nu Turfpoortstraat) en de Gansoordstraat bleef geen huis onbeschadigd.
Toen generaal Kraijenhoff op 12 mei zijn bevrijdingskorps door de vestingstraten liet marcheren en zich met veel vertoon liet inhalen, stonden de Naarders niet te juichen; de burgers waren murw van de ellende van het afgelopen half jaar. Het matige onthaal viel de bevrijders maar bar tegen. Het bezoek van Willem I aan de zwaar getroffen stad liet dan ook nog even op zich wachten. Eind november was hij er eventjes op doortocht, een vluggertje, negen uur aankomst, handjes schudden op het Stadhuis en snel weer weg om half elf.
 

Het strijdtoneel bij een uitval van het Franse garnizoen van Naarden. De tekening wordt toegeschreven aan de kunstenaar P.G. van Os en komt uit de collectie van het Goois Museum te Hilversum. Het zojuist verschenen nummer van De Omroeper staat bol van deze strijd.
Op 30 november 1813 trok zo’n Frans detachement naar Bussum om koeien, hooi, granen, kachels, dekens, potten, gereedschappen, lakens, touw, hemden kortom om alles bij de inwoners op te eisen wat in de Vesting ontbrak. Rekwireren heet dat met een mooi woord, maar in Bussum ontaardde het in plunderen. Ook de woning van de pastoor en de kerk moesten het ontgelden. De pastoor werd zelfs van zijn kousen beroofd. Toen hij bij de winkel van Hendrik Banus aankwam om nieuwe te kopen, bleek dat pand ook al te zijn leeggehaald. Banus trok daarop zijn kousen uit en gaf die aan de pastoor.
Deze finesses en nog veel wetenswaardigheden uit de oorlog van 1813-1814 werden in 1864 vastgelegd in een kroniek. De tekst van het vergeelde, maar goed leesbare boekje staat op onze website (via Home - Naarden in staat van Beleg - lees verder).

Twee jaar geleden moest de Explosieven Opruimingsdienst (EOD) tot drie keer toe worden gealarmeerd om van bastion Katten brisantgranaten te verwijderen. Deze explosieven waren er in mei 1940, direct na de capitulatie van het Nederlandse leger, begraven en deels ook in de Zoutegracht gekieperd. Zo bleven ze uit handen van de bezetter. Bij de jongste restauratie van het bastion kwam zo nu en dan weer een granaat te voorschijn.Wie in de verzamelingen van de Naardense metaaldetectoronderzoekers neust, kijkt zijn ogen uit. Je kunt het zo gek niet bedenken of het is al eens gevonden. De redactie van De Omroeper, het historisch tijdschrift voor Naarden, richtte zich op ‘militairalia’ en maakte uit hun verzamelingen een selectie van uniformknopen, accessoires van sjako en andere uitrustingsstukken om er wat van te kunnen tonen. De keus was groot. De Naardense bodem lijkt te zijn vergeven met dat spul, waaronder ook nog altijd zeer gevaarlijk wapentuig.
Twee jaar geleden moest de Explosieven Opruimingsdienst (EOD) tot drie keer toe worden gealarmeerd om van bastion Katten brisantgranaten te verwijderen. Deze explosieven waren er in mei 1940, direct na de capitulatie van het Nederlandse leger, begraven en deels ook in de Zoutegracht gekieperd. Zo bleven ze uit handen van de bezetter. Bij de jongste restauratie van het bastion kwam zo nu en dan weer een granaat te voorschijn.

Drie jaar geleden werd het ‘pakkie’ van kolonel Jean Falba (1766-1848) in Parijs geveild. Het is het uniform van een brigade-generaal, de rang waarmee deze daadkrachtige militair zijn carrière eindigde. In Nederland voerde hij het commando over het Régiment Etranger, een vreemdelingenlegioen hoofdzakelijk bestaande uit Pruisen. Tijdens het beleg van Naarden was hij belast met het commando over alle garnizoenstroepen.
Wie zijn krijgsverrichtingen natrekt, leert de man kennen als een onverschrokken commandant die niet alleen het brein van talloze operaties was, maar menigmaal zelf aan het hoofd van een gewapend detachement de poort uittrok om proviand binnen de Vesting te halen of vijandelijke doelen te vernietigen.
Falba’s handelen riep in Nederland veel kritiek op. Deze richtte zich vooral op zijn aanwezigheid als commandant bij de plundering van Woerden. Wie zich echter wat meer verdiept in zijn levensverhaal, leert de man kennen als een correct handelende beroepsmilitair, die 39 jaar zijn Vaderland diende en deelnam aan 40 campagnes, te land en ter zee, zonder ooit de minste straf te hebben gehad.

‘Met kleren en hoofddeksels van allerlei snit, geen spoor van uniform, sjofel en smerig, met armetierige, broodmagere paardjes en een simpele trens als tuig, gewapend met een ruwe lange paal met in de punt een soort spijker, ogenschijnlijk ordeloos krioelend door elkaar, deden de Kozakken me denken aan wriemelend ongedierte’, aldus een Franse generaal.
Zo werden ze ook verbeeld door de schilder P.G. van Os, van wie hier een patrouille Kozakken nabij ’s-Graveland (collectie Rijksmuseum) is weergegeven.
Het waren onze bevrijders van het eerste uur. Op 9 november 1813 overschreden ze de oude landsgrenzen en zwermden in benden overal heen. Met de intocht van de Kozakken begon de uittocht van de Fransen. Hun woeste uiterlijk en imago van wreedheid joeg vrees aan bij allen die Fransgezind waren. Maar ook de Oranjegezinden werden niet vrolijk van hun verblijf. Menigeen slaakte een zucht van verlichting toen ze eind december 1813 uit onze contreien vertrokken.

In een hofdicht maakt de 17e-eeuwse schrijver Jan Vos melding van Valkeveen. Hij noemt de buitenplaats ’t Hof van Reinst en laat in het vers de kunstschatten van Reynst ‘verdoven’ door de wonderen van de natuur op het landgoed. Beukenlaan nabij het landgoed Berghuis omstreeks het jaar 1820. Het plaatje is een steendruk van de schilder Anthonius Brouwer in opdracht van de beurshandelaar J.P. van Rossum gemaakt. Geheel rechts zien we Hermine, de oudste dochter van de koopman, die naar haar zusjes wenkt. Links een koepeltje hoog boven de bomen om in de verte naar ‘Gooilands en Flevo’s zoomen’ te kunnen turen. ‘Hoe zag ’k in Beukenlaan u dikwerf vrolijk stoeijen, aan welker voet Sering, Jasmijn en Meidoorn bloeijen’, mijmerde Van Rossum op zijn oude dag toen hij wat herinneringen aan zijn jonge jaren bij dit plaatje bedacht.
Tegenwoordig bevinden zich op het landgoed Flevorama, dat is een afgescheiden deel van de voormalige buitenplaats Berghuizen, nog altijd een lange, kaarsrechte beukenlaan. Deze werd al in de eerste helft van de 17e eeuw aangelegd, toen als een van de zichtassen op de buitenplaats Oud Bussum.
Meer van deze plaatjes staan in het boekje Tussen Zandbergen en Valkeveen, negentiende-eeuwse wandelingen over de buitenplaatsen van J.P. van Rossum.

De vier overlieden van de Kloveniersdoelen aan het Oestermaal in 1655. In het midden en voor de tafel Gerard Reynst met een glas wijn in zijn rechterhand. Reynst stichtte in februari 1654 de hofstede annex buitenplaats Valkeveen (de plek heet nu Oud-Valkeveen). Reynst was een zeer vermogende Amsterdamse koopman. Hij woonde in het huis ‘De Hoop’, Keizersgracht 209, een pand dat in die tijd door Melchior Fokkens als het paleis van een koning werd omschreven. Daar hing een unieke verzameling Italiaanse meesterwerken van Raphael, Titiaan, Tintoretto en andere beroemde schilders aan de wand. Zijn verzameling, waaronder ook Egyptische oudheden, was zo vermaard dat in september 1638 Maria de Medici en Amalia van Solms een bezoek aan hem brachten.
Gerard heeft maar kort kunnen genieten van zijn hofstede in Naarden. Op 29 juni 1658 miste hij in het donker een brug en verdronk in de Keizersgracht.
In een hofdicht maakt de 17e-eeuwse schrijver Jan Vos melding van Valkeveen. Hij noemt de buitenplaats ’t Hof van Reinst en laat in het vers de kunstschatten van Reynst ‘verdoven’ door de wonderen van de natuur op het landgoed.

Met de tricolore op de toren en de ruïne van het Zandbergen op de voorgrond verbeeldde de tekenaar Brouwer een fase uit de oorlog om Naarden in 1813.
Op 17 november is het op de kop af twee eeuwen terug - het was toen een woensdag - dat burgemeester Willem Poele aan zijn onderdanen bekend maakte dat de Franse generaal de stad in staat van beleg had verklaard. Met een plaatsmajoor, een tamboer en een trompetter verscheen hij op elke straathoek en liet het nieuws voorlezen door zijn secretaris Abraham Lopes de Leao Laguna.
Vanaf dat moment was de burgemeester loopjongen geworden van de Franse generaal en gold hier het Militair Wetboek. Alle beledigen en uitdagingen van een burger tegen een militair zouden voortaan door een vierschaar van kolonels worden berecht en bestraft.
Een dag later werden de stadspoorten gesloten en kon niemand er meer zonder toestemming van de vestingcommandant in of uit. Nog geen twee weken later brak de strijd om de Vesting in volle hevigheid uit. De inwoners maakten een verschrikkelijke oorlogswinter mee.
In De Omroeper, het historisch tijdschrift voor Naarden, zal in de komende afleveringen gedetailleerd verslag worden gedaan van tal van nieuwe wetenswaardigheden uit deze oorlog.

De zanderijsloot achter Zandbergen na de storm in de herfst van 1849 op een steendruk gemaakt door Anthonius Brouwer (1827-1908). Brouwer werkte voor de zakenman J.P. van Rossum die op het huis Zandbergen woonde. Het plaatje biedt een blik in zuidelijke richting. Rechts het botenhuis van de zakenman en verderop een houten bruggetje als verbinding naar de buitenplaats Berghuis.
De litho toont één van de slachtoffers van de najaarsstorm: een 25 meter hoge boom, die in zijn val een omvangrijke kluit aarde meesleurde. In die nacht zijn toen negentig populieren op het terrein achter Zandbergen omgewaaid. De vernieling ging Van Rossum zeer aan het hart omdat hij de bomen vijfentwintig jaar eerder als jonge sprieten in de grond had gezet. Daarom liet hij er dit plaatje van maken en rijmde:

Een vreesselijk gezigt, die zware hooge boomen,
Niet één d’orkaan ontkomen,
Ruim tachtig voeten hoog, ter neer te zien geveld,
Met onverwacht gekraak en donderend geweld.
 

Een vergadering in de burgerzaal van het stadhuis van Naarden in 1953 met burgemeester Visser pal onder de dubbele adelaar. Dat metalen stadswapen siert nog altijd de schouw. Het is een meesterstuk van smeedwerk gemaakt uit één 2 millimeter dikke staalplaat door de Naardense smid Gerrit van Eijden. We zien hem bij zijn creatie op de inzet.
In 1950 stond het wapen tentoongesteld in zijn winkel in de Beijert 11 ter gelegenheid van een etalagewedstrijd. Het werd bekroond met een eerste prijs. Twee maanden lang, iedere avond werkte Van Eijden aan dit zware project. Toen het af was besloot hij het te schenken aan zijn 600-jarige geboortestad. Het 7 kilo wegende sieraad werd in dank aanvaard door de gemeenteraad.
Gerrit van Eijden genoot op het gebied van het edele handsmeedwerk een reputatie die verder ging dan Naarden alleen. Wat hij presteerde grensde aan het ongelooflijke en vond dan ook tot in de uithoeken van ons land erkenning. Ook in de Sint Vituskerk in de Turfpoortstraat staat werk van hem.

Ze liggen er weer, de kasseien van de Gansoordstraat. In het begin van de herfst 2013 was meesterstratenmaker Erik Brouwer er druk mee.
Op 24 november 1884 besloot de gemeenteraad tot het kopen van deze, reeds vele malen herlegde, kasseien. Er is toen gekozen voor een ‘grès de l’Ourthe’, in de kwaliteit van een grijsblauwe kalksteen. In het dal van de Ourthe, bij Comblain-au-Pont (zuidelijk van Luik) komen die afzettingen aan de oppervlakte en vanuit de steengroeven bij dat plaatsje zijn deze kasseien 128 jaar geleden naar Naarden getransporteerd.
Kolenkalk, arduin of hardsteen worden de kasseien van deze soort ook genoemd. Ze zijn doorspekt met kalkaders en fossielen van schelpen en skeletjes van zeelelies. Het materiaal stamt uit het Onder-Carboon, een geologisch tijdvak dat 300 tot 350 miljoen jaar achter ons ligt. De kalk is afgezet in een ondiepe zee waarin veel leven voorkwam. Omdat de afzetting onder reducerende omstandigheden plaatsvond, zijn zwavelhoudende mineralen ontstaan en bevat de kalksteen een hoog percentage organische stoffen. Als Erik Brouwer met een hamer op de kasseien slaat, komt er daardoor nog altijd waterstofsulfide vrij en dat heeft de bijnaam ‘stinkkalk’ opgeleverd.

’t Gerecht van Naerden’ staat er boven een tekening van omstreeks 1650 uit het Rijksprentenkabinet. We zien een gezicht op Naarden vanuit het zuiden vanaf de Galg aan de weg naar het gehucht Laag Bussum. De toponiemen Galgesloot en Galgebrug herinneren nog altijd aan deze sinistere plek. Nog geen eeuw geleden kenden we ook nog de Galgesteeg, tegenwoordig de Godelindeweg. De namen Galgebosch, Galgeberg, Galgehek en Galgeveld zijn echter al lang geleden uit het spraakgebruik verdwenen.
De galg aan de weg naar Laag Bussum moet daar heel lang hebben gestaan want in 1521, bij de ontginning van een stuk grond buiten de Turfpoort, werd de gerechtsplaats daar al vermeld. In de oudste eigendomsregisters van de stad Naarden wordt ook nog het ‘Oude Gereght’ of wel de ‘Oude Galg’ genoemd. De naam verwijst naar een nog oudere galg, die op een bergje ter hoogte van het landgoed Drafna tussen de Naarderstraat en het Vogellaantje stond. Mogelijk heeft deze galg bij het Naarden van vóór 1350 behoord.
 

In 1889 leefden er nog otters in de waterrijke omgeving van de Vesting. Hendrik Mulder, jachtopziener en koetsier op een van de landgoederen in onze gemeente had op woensdagavond 16 juni van dat jaar ‘het zeldzame geluk’ op Zandbergen een otter te schieten. Het dier had de respectabele lengte van 1,20 m. Ja, zo stond het toen in De Gooi- en Eemlander, een tijd waarin kranten de ottervangst niet zelden afschilderden met de allure van een heldhaftige en toe te juichen daad.
Ook bij Fort Ronduit leefden deze zoogdieren. Daar eindigde op dinsdagavond 15 december 1896 de otterjacht onder minder ‘gelukkige’ omstandigheden toen Toon Wilhelm (1870-1896), een zoon van Betje, een winkelierster uit de Marktstraat, verongelukte. Terwijl hij met een jachtvriend in de nabijheid van het fort met een jachtgeweer door het prikkeldraad wilde kruipen, had hij de pech te vallen. Het schot ging af, de loop sprong en verbrijzelde een deel van zijn hoofd. Toon overleed die nacht nog.
De afbeelding van de ottervanger is een detail van een ijsgezicht van Hendrick Avercamp (1585-1634) uit de collectie van het Rijksprentenkabinet.

Uit de nalatenschap van een adjudant van het voormalige Naardense politiekorps kwamen onlangs een honderdtal foto’s van verkeerssituaties te voorschijn. Ze zijn in de jaren vijftig gemaakt met het doel de veiligheid te verbeteren. De meeste tonen kruisingen en wegen met of zonder verkeer, een enkel beeld laat zien welke ernstige gevolgen een onoverzichtelijke situatie teweeg kon brengen.
De foto’s geven een goed beeld van het nog relatief verkeersluwe Naarden van dik een halve eeuw geleden. Verkeerslichten waren er nog niet. ‘Oom agent’ met grote witte handschoenen aan regelde zelf het verkeer.
Op de foto een impressie van de kruising Rijksweg/Thierensweg gezien in oostelijke richting op 12 oktober 1955. Het plaatje is gemaakt om aan te tonen hoe de Galgebrug het zicht voor overstekend verkeer belemmert. De foto lijkt van vooroorlogse ouderdom door een oldtimer die toevallig passeert. De locomotief kruipt langzaam over de kruising. Een agent - we zien alleen zijn arm - regelt het verkeer.

‘Wie kent hem niet, de populaire gemeentebode G.J. Streefkerk’, schreef geschiedschrijver Dirk Franzen in 1973 bij een foto in een boekje over Naarden. Tien jaar eerder leefde de bode nog. In 1944 ging hij met pensioen en verhuisde van de bodewoning naar een huis aan de Jan ter Gouwweg. Tegenwoordig herinnert vrijwel geen Naarder zich Streefkerk meer.
Gijs Streefkerk (1877-1963) groeide op in de gezellige sfeer van het logement De Doelen tegenover het Stadhuis. Zijn vader was er uitbater en zijn moeder stond achter de tap. Wethouders, gemeenteraadsleden en de heren van de soos kwamen er graag want er werd een zeer goede kop koffie geschonken.
Onlangs werd de redactie van De Omroeper verrast met enkele Streekkerk typerende foto’s: de bode in uniform met draaginsigne voor het Stadhuis. Reden voor een terugblik op deze bijna vergeten trouwe dienaar van de gemeente, die ooit door een burgemeester met ‘opperste Stadhuishofmeester’ werd aangeduid.

Op 1 november 1813 vertrok er een compagnie van de Nationale Garde vanuit Den Haag naar Naarden, waar deze eenheid drie dagen later werd gekazerneerd. De 2e luitenant Jacob Theodoor Büser was een van hen. Na bijna een maand in de Vesting, kreeg hij orders om met zijn manschappen het Franse garnizoen in Muiden te gaan versterken. Büser was in Naarden aanwezig toen op 17 november de staat van beleg werd afgekondigd. In 1863, bij de 50e viering van het herstel van Nederlands onafhankelijkheid, publiceerde Büser een boek over zijn militaire leven ten tijde van de omwenteling. In dat werk worden we niet alleen het een en ander gewaar over de samenleving van toen, maar ook over de gewetensnood van een Vaderlander die onder de druk van de omstandigheden als officier de eed van trouw aan Napoleon had afgelegd. Dat maakt zijn boek interessant en voor Naarden zelfs buitengewoon omdat de setting waarin het zich afspeelt de Vesting betreft. Dat is de reden om er in het kader van de 1813/1814-verhalen in De Omroeper aandacht aan te schenken. (Dit artikel staat in De Omroeper 2013 nr. 3).
 

In 1940 meldde een krant dat stratenmakers begonnen waren om de kasseienbestrating van de Bussumerstraat op te breken. Er kwamen klinkers voor in de plaats. Weer werd een stukje van de typische charme van Naarden weggenomen. In dat jaar voerde de klinker reeds de boventoon in het merendeel van de oude vestingstraten. Twintig jaar was de gemeente toen al bezig met het moderniseren van het straatbeeld. Alleen in de Kloosterstraat, Gansoordstraat, Turfpoortstraat en het Kerkpad lag toen nog het oude plaveisel.
De pittoreske combinatie van gele IJsselsteentjes, zwerfstenen en Belgische kasseien gaat terug tot circa 1884 toen deze wijze van verharding voor de vestingstraten werd geïntroduceerd. Voor die tijd - zoals op de foto van de Marktstraat - waren de straten van Naarden geplaveid met zwerfstenen. ‘Kinderkopjes’ werden ze ook wel genoemd, verwijzend naar de halfronde vorm die aan het oppervlak lag. Waar ze precies vandaan kwamen wist niemand in 1940 meer te vertellen, want vroeger werden de reparaties van straten altijd aanbesteed.

Aan het bloeiende verenigingsleven in de vesting Naarden werd in 1932 een mondorgelclub toegevoegd. De eerste bestuursleden en oprichters waren Frans Buddenberg, Piet de Roos en Toon Slinger sr. (1893-1968). De club kreeg de naam ‘Kunst na Arbeid’ en oefende eenmaal per week in het zaaltje van de heer Maijer in het huis Cattenhagestraat 11. Daar gaf Slinger les aan de jongeren, die probeerden de beginselen van mondharmonicaspelen te beheersen. Naarmate er beter werd gespeeld, steeg ook de irritatie over het aan de rumoerige hoofdstraat gelegen lokaal. Tegen het snerpende geluid van een zich door de rails wringende Gooische stoomtram waren de muzikanten niet opgewassen. Een beter zaaltje werd gevonden in Turfpoortstraat 49, de vroegere kroeg van Gerard Kamer. Sinds concoursen op het programma stonden, had de vereniging een fraai geborduurd vaandel en een echte dirigent. De club floreerde en musiceerde op een hoog niveau. Het einde van deze gezellige vereniging kwam als een donderslag bij heldere hemel toen in 1937 een lid van de kascommissie er met het geld vandoor ging.

De r.k. gymnastiekvereniging ‘Wilskracht’ op 10 juni 1933. De vereniging werd opgericht in 1930 en oefende in het gymnastieklokaal van de Vestingschool. Jaarlijks werden er wedstrijden georganiseerd, die bestonden uit ritmische oefeningen, brug, rek en ringen. In die tijd was het gebruikelijk de gewonnen bekers, medailles en lauwerkransen te tonen in een etalage van een van de parochianen.
Het eerste lustrum werd gevierd met een Vestingloop van 3,5 km. Zevenendertig personen deden er mee, onder wie acht militairen van het garnizoen van Naarden. Bij de start voerde voorzitter P.A. Kooijmans het woord: ‘Wij willen alle buitenstaanders, die Naarders voor holbewoners aanzien tonen dat wij op het gebied van sport niet onder doen’.
In het verenigingsgebouw Concordia, waar regelmatig uitvoeringen werden gehouden, werd het zaalprobleem nog eens gedemonstreerd; de heren moesten hun aanloop nemen door de openstaande deuren van de binnenplaats. Wilskracht heeft tot in de jaren vijftig bestaan.

Twaalfponders bij de ingang van het Vestingmuseum. Dit type geschut stamt uit de Napoleontische tijd en werd volop ingezet bij het beleg van Naarden in de oorlog van 1813-1814.
Kort voor het vertrek van de Fransen uit Naarden werd een gedetailleerde inventarisatie gemaakt van al het oorlogsmaterieel dat nog in de Vesting lag. Dat document is bewaard gebleven. Wie erin bladert, leert dat de Vesting een citadel was stampvol met wapentuig. Wat er in mei 1814 nog van over was, grenst aan het ongelofelijke.
Een kleine greep eruit: in de magazijnen lagen nog ruim 30.000 kogels van 12 pond, 53.000 van 6 pond, 45.000 van 3 pond, ruim 21.000 houwitsergranaten, 6000 geweren, circa 1600 kanonnen, houwitsers en mortieren en nog ongeveer 250.000 pond buskruit. Als de Franse staf tijdens de oorlog niet enige terughoudendheid in acht had genomen, en al het beschikbare vuurwerk op de vijandige batterijen had losgelaten, dan zou de strijd voor de Hollanders wel eens traumatisch hebben kunnen aflopen.

In mei 1899 kwamen de Zusters van het Arme Kind Jezus uit Simpelveld op verzoek van pastoor F.A.P. Holland en kapelaan G. Vergouw naar Naarden. Een jaar eerder had ‘meneer pastoor’ bij zijn zilveren ambtsjubileum in Naarden een som geld van de parochianen gekregen, waarmee een r.k. bewaarschool en een naai- en breischool in het r.k verenigingsgebouw (op de inzet) aan de Gasthuisstraat kon worden ingericht. Daar vonden ook de eerste zusters hun onderkomen.
Dankzij de offervaardigheid van de parochianen werd enige jaren later begonnen met de bouw van een nieuwe meisjesschool voor lager onderwijs en een zusterhuis. Op 31 mei 1904 werd het gebouw, de Mariaschool, betrokken. Er waren vijf ruime en goed verlichte lokalen. Een ervan was bestemd tot kleuterschool en had een aparte ingang aan de zijgevel. Daar zaten zowel meisjes als jongetjes nog in één klas bijeen. Een ander lokaal werd ook ingezet als handwerkschool om meisjes na het zesde leerjaar het naald- en breivak bij te brengen. De Mariaschool werd in 1968 afgebroken.

Het driepondertje van het Vestingmuseum. Met zulke veldkanonnen stroopten Franse soldaten in de oorlog van 1813-1814 regelmatig de contreien rond de Vesting af om hout en vee te rekwireren.
Op tweede paasdag 11 april trok zo’n colonne met twee drieponders naar Muiderberg om daar het vee te roven. De Hollanders zagen de Fransen reeds van verre over de zeedijk aankomen. Ook zij gingen de vijand met een drieponder tegemoet. Hun veldkanon was een bijzonder fraai koperen exemplaar dat de Castor werd genoemd en geleend was van de marinewerf van Amsterdam.
Maar de strijd liep uit op een catastrofe voor de Hollandse troepen. Toen de Castor in stelling was gebracht, ontdekte de commandant dat hij de sleutels van de munitiecaisson niet bij zich had. Halsoverkop moesten de Hollanders zich terugtrekken. Er vielen bij deze operatie vele doden. Een te hulp geschoten eenheid uit Muiden bewapend met de Pollux, het even fraaie tweelingbroertje van de Castor, wist na een zware strijd de Fransen terug te dringen.